Leren van de luchtvaart

maandag 13 januari 2020

Begin 2018 gaf Mark Haerkens van Wings of Care een presentatie op de scholingsdag van ViaSana. Haerkens was chirurg, vliegerarts en helikopterpiloot bij de Koninklijke Luchtmacht. Hij richtte zich na zijn promotie (proefschrift: Human Factors and Team Performance) volledig op zijn organisatie Wings of Care​. Met sprekende voorbeelden legde Haerkens tijdens de scholingsdag uit dat de zorg veel kan leren van de luchtvaart. Na de scholingsdag is Wings of Care op het OK-complex aan de slag gegaan. Operatieassistenten Ellen Dirkx en Marlot Kessels vertellen wat er sindsdien is gebeurd. 

CRM

Teamfunctioneren is de basis voor goede en veilige patiëntenzorg. Omdat teamwork geen vanzelfsprekendheid is, worden in de luchtvaart bemanningen in effectieve samenwerking getraind in een concept genaamd Crew Resource Management (CRM). Ellen legt uit: “Zo’n CRM training wordt in de zorg eigenlijk nauwelijks gedaan, terwijl dit ook in onze branche ontzettend belangrijk is. Mij is inmiddels wel duidelijk dat er veel overeenkomsten zijn tussen het werk in een operatiekamer en in een cockpit van een vliegtuig. Fouten kunnen grote gevolgen hebben en het is belangrijk dat je in dergelijke situaties op respectvolle wijze met elkaar communiceert en naar elkaar luistert.”

Voorbereiden

De CRM cultuurinterventie van Wings of Care bestaat uit drie fases: de voorbereidings-, trainings-, en implementatiefase. Marlot vertelt over de eerste fase: “In de voorbereiding kwam Chris Lorraine een aantal operaties meekijken. Hij was F-16 jachtvlieger en beklede vele commando-functies tot zelfs in de rang van Commodore. Dit geeft hem een uniek inzicht in het functioneren van professionals onder druk. Dit helpt hem niet alleen als trainer, maar ook als CRM-kerngroepbegeleider in ViaSana. Tijdens de operaties observeerde hij hoe ons proces verloopt, hoe we communiceren en hoe we samenwerken. Daarnaast hebben we ook filmpjes gemaakt van verschillende operaties. En dan met name gefocust op de onderlinge samenwerking en communicatie. Die filmpjes werden tijdens de trainingsfase met ons gedeeld.”

Eerlijk

Tijdens de trainingsfase verzorgt Wing of Care geaccrediteerde teamtrainingen in een korte periode. Iedere CRM-training duurt, net zoals in de luchtvaart, twee volle dagen en wordt gegeven in multidisciplinaire kleine groepen door twee experttrainers. Ellen vertelt: “We zijn voor de trainingsfase opgedeeld in vijf of zes groepjes. Elk groepje bestond uit verschillende disciplines zoals de specialist, operatieassistent, anesthesiemedewerker en csa medewerker. Om de beurt ging er steeds een groepje naar de tweedaagse cursus zodat de planning op de OK gewoon door kon gaan. We kregen lezingen en de videofeedback van onze eigen opnames. Het was zeker niet alleen achterover liggen en luisteren. Er was veel interactie, we deden oefeningen in spelvorm waarbij je middels teamwork bepaalde problemen moest oplossen. Het was een leuk en intensief programma waarbij we ook heel eerlijk tegen elkaar moesten zijn. Dat was niet altijd makkelijk, maar onze afdeling heeft daar veel aan gehad.”

Oogkleppen

Er werden tijdens de training ook een aantal voorbeelden getoond waarbij hiërarchie en miscommunicatie ernstige gevolgen had. Zo was er jaren geleden een ervaren piloot die niet luisterde naar zijn jonge co-piloot. De weersomstandigheden waren dermate ernstig dat de co-piloot aangaf dat het beter was om niet te vertrekken. Maar de piloot dacht er met zijn jarenlange ervaring makkelijk doorheen te kunnen vliegen. Uiteindelijk zijn ze toch gegaan met als gevolg dat ze tijdens het opstijgen tegen een ander vliegtuig aan knalde. Maar er was ook een voorbeeld uit de zorgsector zegt Marlot: “Zo kregen we een documentaire te zien van een Amerikaans ziekenhuis. Daar werd een uur lang geprobeerd om een patiënt te intuberen. De mensen die er mee bezig waren gaven aan het wel op te kunnen lossen. En de mensen die erom heen liepen en zagen dat het niet goed ging, deden niks. Uiteindelijk overleed de patiënt terwijl het voorkomen had kunnen worden. Iemand die wat meer afstand had gehouden van de situatie had makkelijker andere keuzes kunnen maken. Je kunt zo gefocust zijn dat je met oogkleppen op meegezogen wordt in een kritieke situatie.”

Iemand is niemand

Na de trainingsfase volgde de implementatiefase vertelt Ellen: We hebben een kerngroep samengesteld van medewerkers die zorgen dat actiepunten die we hebben opgeschreven worden doorgevoerd.” Marlot: “Een aantal punten zijn al doorgevoerd, zo hebben we aan het einde van de dag bijvoorbeeld een debriefing waarin iedereen zijn of haar feedback kan geven. Je kunt dan aan de hele groep vragen of er nog iemand is die iets te zeggen heeft. Maar als je ‘iemand’ zegt, reageert er niemand. Het is veel beter om in de groep iedereen met de voornaam aan te spreken en per persoon om feedback te vragen.” Maar daar kan het ook fout gaan volgens Marlot: “We hebben soms detacheerders op de ok en die kennen we niet altijd bij de voornaam. We gaan daarom op elke operatiekamer binnenkort een bord hangen waar alle voornamen op staan van alle aanwezigen.”

Feedback

Maar er zijn meer verbeterpunten. Zo worden time-out formulieren niet altijd goed doorgenomen met de patiënt. Bij een time-out procedure controleer je nog een laatste keer of je de juiste patiënt voor je hebt en of alles klopt. Je kunt dan zelf vragen aan de patiënt of het linkerbeen geopereerd moet worden. Maar je moet een open vraag stellen, waarbij je alleen vraagt om welk been het gaat. De patiënt kan dan niet met ja of nee antwoorden. Als zorgverlener hanteer je soms de verkeerde vraagstelling. Het is dankzij de training makkelijker en gewoner geworden om elkaar op dit soort zaken direct te attenderen. Juist op een operatieafdeling is het belangrijk dat de communicatie goed is. We hebben nog veel verbeterideeën, daar zijn we zeker nog wel een jaar mee bezig. Het is fijn dat Wings of Care een vinger aan de pols houdt. Elke twee maanden komt Chris Lorraine langs om te bespreken hoe het gaat. Maar we merken nu al dat de zorg tijdens een operatie veiliger en prettiger wordt.”